Прынт “Бортныя знакі”

Бортны знак з’яўляецца неад’емнай часткай звычаёвага права традыцыйнага промысла – бортніцтва

Бортніцтва – гэта першая форма культурнага пчалярства ў лясным краі, якое звязана з утрыманнем пчол у натуральных умовах іх існавання, у борцях-дуплах жывых дрэў і калодах-вуллях у лесе на дрэве. Гэты традыцыйны промысел уключае глыбокі культурны кантэкст: звычаёвае права, традыцыі і абрады, традыцыйныя веды пра навакольны свет, навыкі, практыкі і вераванні. Галоўнай у бортніцтве з’яўляецца пчала, якая ўвайшла ў жыццё як істота роўная чалавеку і мае сакральны статус “слязы Бога”. Прадукты пчалярства ўкараніліся ў жыццё беларусаў і суправаджаюць на працягу ўсяго жыцця ў добрыя часы і ня толькі

Хочаце – верце, хочаце – не, але бортнікі мелі сваю ўласную сістэму знакаў. Калі яна дакладна ўзнікла і па якой прычыне дакладна невядома. Магчыма, гэта сляды старажытнай сувязі з татэмным зверам, мядзведзем, які сваімі кіпцюрамі вышкрабае метку сваёй мясціны, каб іншыя мядзведзі таксама ведалі, хто і дзе гаспадарыць

Але з сівой даўніны бортныя знакі, клейны і знамёна ўжо былі ўключаны ў пісаныя законы, і колькі год да гэтага існавалі няпісаныя нормы звычаёвага права

Бортная знамя ставілі бортнікі на камлі дрэва з борцю або калодай на ўзроўні вачэй або трохі вышэй. Акрамя таго, знамёна ці клейны ставіліся на прыладах бортніка – а асаблівай прыладай для бортніка з’яўляецца лезіва (жэнь), на драўляных частках якой бортнік выразаў свае знакі ўласнасці. Бортныя знакі ствараліся простымі формамі: касымі крыжамі, прымымі і касымі рыскамі, кружочкамі, дугамі, прамымі крыжыкамі і іншымі

Бортнае знамя выкарыстоўвалі ня толькі для пазначэння ўласнасці, яно было адмысловым уласным подпісам на важных дакументах. Захаваліся такія подпісы ў судовых кнігах, пры гэтым знамёна ніколі не паўтараліся, хаця часам былі вельмі падобнымі. Сваё знамя бортнікі ведалі як свае пяць пальцаў і маглі яго прачытаць

Бортнае знамя (кляно) перадавалася спадчынна ад бацькі да старэйшага сына, астатнія сыны атрымлівалі знамя з “дадаткам”. Гэта значыць, што да бацькоўскага знамя дадаваліся дадатковыя элементы (напрыклад, адна рыска, або касы крыжык і інш.). Яшчэ ў 16-17 стагоддзях у пісцовых кнігах і пастановах судоў можна было сустрэць “чытанне” знакаў і іх значэнне: саха, векша, шалом, хвоя, заячы вушы, рубеж  і інш.

Сіла бортнага знака была вядома бортнікам у сваім прафесійным асяроддзі. У судовых пастановах копных судоў зафіксаваны справы з парушэннем (раззнаменаваннем) – што лічылася вялікай шкодай і парушэннем. Такая з’ява перакладалася як парушэнне праў маёмасці і крадзяжу – а за такія злачынствы магло быць жорсткае пакаранне

У пісаныя законы гэты традыцыйны падыход таксама быў уключаны, што паказвае на вялікае значэнне, якое мелі бортныя знакі і маёмасць, якую яны абаранялі. Так, першыя згадкі былі зафіксаваны ў тэкстах “Рускай Праўды”, у Статутах ВКЛ. Бо сам промысел меў вялікае значэнне для гаспадаркі ня толькі бортніка, але і дзяржавы. Воск і мёд разам з футрам былі прадуктамі экспарта ў краіны Ганзейскага звяза і Генуа рэгіён. Прыбыткі ад знешняга гандлю давалі магчымасць развівацца гарадам, прамысловасці і ўзбагачалі ўзаемныя кантакты

Да нядаўняга часу гэтыя таемныя знакі можна было знайсці. Самае цікавае з іх гэта знамя на старым “500-гадовым” дубе “Мінтусе”, што ў Гомельскай вобласці. Было яно зафіксавана ад спадчыннага бортніка Восіпа Гіля яшчэ ў 80-х гадах мінулага стагоддзя, якое ён паказаў навукоўцам, з тых часоў яго ніхто больш не бачыў. Яшчэ адно знамя было высечана на старой сасне на могілках у Вілейцы, і яшчэ адно зараз захоўваецца ў музеі старажытнабеларускай культуры (бортная калода), а больш за ўсё такіх знамён захавалася ў старых лясах (у Белавежскай Пушчы). Часам яшчэ можна сустрэць гэтыя знакі на старых “прадзедавых” калодах сучасных спадчынных бортнікаў Палесся

У сучасным свеце бортныя знакі хаваюцца ад людзей, якія не маюць дачынення да бортніцтва, але самі знакі набываюць большую каштоўнасць. І “апошняе” месца, дзе іх яшчэ можна пабачыць – гэта адмысловая прылада бортніка: лезіва, жэнь, плець – спецыяльная вяроўка, каб бортніку можна было ўзлезці на дрэва, зачапіцца на вышыні і працаваць з пчоламі. На драўляных частках бортнік выразаў “свае” ўласныя бортныя знакі (меткі), значэнне якіх да гэтага часу ня высветлена дакладна. Адны бортнікі распавядаюць, што гэта знакі-абярэгі, другія – што на гэтыя знакі глядзяць пчолы, трэція – што знакі з’яўляцюцца сістэмай лічэння колькасці борцей, калод, пчол і ўласнікаў лезіва-жэні. Але дакладна можна казаць, што ўтылітарная функцыя і сакральная спалучаюцца так моцна, што гэтыя знакі набываюць новае адценне: павагі да прадстаўнікоў гэтага слаўнага промысла, да спадчыны лясоў тутэйшага края, вялікага багацця традыцыйнага света

У час апошніх у 21 стагоддзі экспедыцый да спадчынных бортнікаў Беларусі (Лельчыцкі раён) быў зафіксаваны вялікі масіў ведаў, практык і традыцый бортнікаў, якія распавялі пра свой таемны промысел, які яны (а таксама сем’і і продкі) захавалі для ўсіх нас і пранеслі праз розныя гады ў мінулым. Падчас гэтых экспедыцый былі таксама зафіксаваны і “таемныя знакі” бортнікаў, якія сёння даступныя і вам. Гэта вялікі скарб і культурная спадчына, якая злучае мінулае і сучаснае, дзікую прыроду і культурную прастору – злучае чалавека і пчалу

Насіце бортныя знакі, таемныя сляды спадчыны тутэйшай зямлі, такім чынам вы будзеце выказваць павагу да традыцый і спадчыны, прыцягваць увагу да незвычайнага багацця, створанага простымі формамі.